Definitie van dak- en thuisloosheid
Het is niet eenvoudig om een definitie van dak- en thuisloosheid te geven, gezien de grote verscheidenheid aan profielen en levenslopen. Deze vaststelling wordt nog versterkt door het feit dat de definitie van dak- en thuisloosheid kan variëren naargelang de sociale en culturele context, de betrokken groep en de nagestreefde doelstellingen. Dak- en thuisloosheid wordt vaak gedefinieerd in termen van wat ontbreekt (onderdak, sociaal netwerk, adres, effectieve toegang tot rechten, ...). Over één punt is men het echter unaniem eens: dakloosheid is niet beperkt tot de afwezigheid van een dak boven het hoofd. Dit werd al benadrukt in het Algemeen Verslag over de Armoede van 1994.
Definitie
Een eerste definitie van dakloosheid in een Belgische regelgevende tekst is te vinden in het Koninklijk Besluit van 21 september 2004 tot toekenning van een installatiepremie door het OCMW aan bepaalde personen die hun hoedanigheid van dakloze verliezen, waarin staat dat de term verwijst naar (art. 1):
“de persoon die niet over een eigen woongelegenheid beschikt, die niet de middelen heeft om daar op eigen krachten voor te zorgen en daardoor geen verblijfplaats heeft, of die tijdelijk in een tehuis verblijft in afwachting dat hem een eigen woongelegenheid ter beschikking wordt gesteld.“
De definitie die in het Samenwerkingsakkoord over dak- en thuisloosheid wordt gehanteerd (artikel 3) is die van het hierboven vermelde Koninklijk Besluit van 21 september 2004.
Deze definitie zou echter moeten worden uitgebreid omdat ze geen rekening houdt met een aantal profielen, zoals mensen die tijdelijk bij particulieren verblijven.
Zoals eerder vermeld, wordt de definitie van dak- en thuisloosheid voornamelijk benaderd vanuit een perspectief van gebrek aan huisvesting.
Huisvesting biedt zowel stabiliteit als zekerheid; of anders uitgedrukt, dak- en thuisloosheid ondermijnt de waardigheid van het individu. Het is meer dan een gebruiksgoed, het is een recht dat deel uitmaakt van de economische, sociale en culturele rechten. Het recht op huisvesting wordt beschermd door talrijke juridische instrumenten, zowel nationaal als internationaal. Hoewel het geen afdwingbaar recht is, legt het positieve verplichtingen op aan de overheid, die dus maatregelen moet nemen om dit recht zo doeltreffend mogelijk te maken. Het recht op huisvesting brengt dus inspannings- en geen resultaatsverplichtingen voor de Staat met zich mee: het is niet mogelijk om het recht op fatsoenlijke huisvesting via de rechter af te dwingen. Maar “het leven op straat leidt heel vaak tot situaties die een schending vormen van rechten die tegen de staat kunnen worden ingeroepen: het recht op een gezins- en privéleven, het recht op onderwijs, het recht op waardigheid, het verbod op onmenselijke en vernederende behandelingen, bijstand aan personen in gevaar, enz.” (Ligue des droits humains (2014), Comment faire respecter le droit au logement à Bruxelles ? – Avis aux bourgmestres, p. 27).
Volgens de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties “ondermijnt dakloosheid in hoge mate de waardigheid en het recht op leven en brengt het de sociale integratie in gevaar. Het vormt een schending van het recht op huisvesting en schendt naast het recht op leven verschillende andere mensenrechten, waaronder het recht op non-discriminatie, het recht op gezondheid, het recht op water en sanitaire voorzieningen en het recht op persoonlijke veiligheid, evenals het recht om niet te worden onderworpen aan wrede, onmenselijke of vernederende behandelingen“(Human Rights Council (2019), Guidelines for the Implementation of the Right to Adequate Housing, A/HRC/43/43, p. 8. (Eigen vertaling)).
ETHOS- en ETHOS Light-typologie
ETHOS-typologie
Bij gebrek aan een duidelijke definitie van dak- en thuisloosheid waarover op Europees niveau overeenstemming bestaat, heeft de European Federation of National Organisations Working with the Homeless (FEANTSA) een typologie opgesteld over thuisloosheid en uitsluiting op het vlak van wonen, genaamd ETHOS (European Typology on Homelessness and housing exclusion). Deze typologie, ontwikkeld in 2005, biedt een conceptuele definitie van uitsluiting op het vlak van wonen, zonder rekening te houden met sociale status. Dak- en thuisloosheid wordt eerder benaderd als een proces dan als een toestand. Als zodanig omvat het zowel personen in dak- en thuisloosheid, als personen die het risico lopen op dak- en thuisloosheid (Europese consensusconferentie over thuisloosheid (2010), Beleidsaanbevelingen van de jury).
De ETHOS-typologie onderscheidt 13 operationele categorieën op basis van 4 conceptuele hoofdcategorieën:
- Dakloosheid: betreft personen die op straat slapen;
- Thuisloosheid: betreft personen die slechts tijdelijk een dak boven hun hoofd hebben, in instellingen of opvangcentra;
- Onzekere huisvesting: betreft personen die het risico lopen op ernstige uitsluiting als gevolg van onzekere huurcontracten, uithuiszettingen of huiselijk geweld;
- Onvoldoende huisvesting: personen wonen in caravans op illegale locaties, in ondermaatse huisvesting, in ernstig overbevolkte omstandigheden.
Typologie ETHOS Light
De ETHOS Light-typologie wordt door veel Europese actoren aanbevolen, zoals bijvoorbeeld het geval was in het kader van de Europese consensusconferentie over thuisloosheid.
ETHOS Light is een vereenvoudigde versie van de oorspronkelijke ETHOS-typologie, met slechts 7 operationele categorieën:
- Personen die in de openbare ruimte wonen
- Personen in noodopvang
- Personen in opvang voor thuislozen
- Personen in instellingen (of die binnenkort een instelling verlaten)
- Personen die in een niet-conventionele ruimte wonen
- Personen die tijdelijk bij vrienden of familie wonen
- Personen die uit hun huis (dreigen te) worden gezet
Een analyse van deze verschillende categorieën illustreert de complexiteit van dak- en thuisloosheid en de vele verschillende leefsituaties die ermee gepaard gaan. Het Samenwerkingsakkoord inzake dak- en thuisloosheid van 2024, verwijst naar deze typologie (art. 3). Dit nieuw akkoord wordt momenteel gevalideerd en is gebaseerd op de doelstellingen van de Verklaring van Lissabon, namelijk het uitbannen van dakloosheid tegen 2030.
De tellingen dak– en thuisloosheid in België zijn gebaseerd op de ETHOS Light typologie.